Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih

"Fatih neden büyük insandı? Onu cihan nazarında Fatih yapan, serdarlığı mı, tacı, tahtı, ordusu, ülkesi, dostları düşmanları mıydı? Hem serdar, hem hükümdar, hem sanatkar, hem de bir mutasavvıf olan; şarkın bu büyük evladı, vasıl olduğu maddi ve ruhi ahenk ve muvazeneye hangi yollardan geçerek ulaştı? Zamanında imparatorluğun içten ve dıştan arz ettiği o muhteşem orkestrasyonu, birlik ve beraberliği temin eden ne gibi sebeplerdi? Bahusus kütle ondan o kütleden ne istiyordu? Dünya görüşünün gayesi, mevzuu ve metotları nelerdi? Böylece dünya Fatih'den ne bulmuş, ne kazanmıştı? Bugünün şartları içinde dünün kıymetlerinin yeri ve değeri var mıdır? Bütün bu karışık, dolaşık ve çetin suallerin, gücümüz miktarı, üzerlerinde durabilmek için fikir ve aksiyon adamı Fatih'i bir bütün olarak mütâlaa etmek, şahsiyetiyle icraatını yan yana tâkip etmek lâzım geldiği kanaatindeyiz." .